Το Ελληνικό Πνεύμα στον Πολιτισμό της Κούβας, Δοκίμιο (υπό έκδοση)

Ειρήνη Νεδέλκου*

Αναγέννηση και Ανακάλυψη της Αμερικής συμπίπτουν, ο άνθρωπος αποκτά πλήρη γνώση της υφηλίου. Η θέση της Κούβας ως λιμανιού ''κλειδιού'' για την Αμερική, -όπως και η Ελλάδα για τη Μεσόγειο, άλλοτε υποχρεωτικό πέρασμα των καραβιών του ισπανού αυτοκράτορα, της προσέδωσε έναν ιδιαίτερα πολυπολιτισμικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, όπου κυριαρχεί το μεσογειακό ισπανικό στοιχείο. 

Αργότερα, νεαροί λατινοαμερικανοί και Κουβανοί βέβαια, μορφώθηκαν ιδίως στο Παρίσι του Αιώνα των Φώτων, οι οποίοι, φέρνοντας πίσω στην πατρίδα τους τα ευρωπαϊκά ρεύματα, τα αναδημιούργησαν υπό την καραϊβική επίδραση. Μέσω της ευρωπαϊκής επιρροής, σε μικρότερα βαθμό της Βορειοαμερικανικής, και τα τελευταία χρόνια κατευθείαν από την Ελλάδα, κάνει την εμφάνισή του στην Κούβα το ελληνικό στοιχείο, που συμβιώνει με τόσα άλλα, από τα ιβηρικά μέχρι και τα αφρικανικά, κινέζικα κλπ.

Η γλώσσα. Η διαμόρφωση της κουβανικής συνείδησης τοποθετείται περίπου 200 χρόνια πίσω, σχεδόν έναν αιώνα προτού η Κούβα κηρύξει την ανεξαρτησία της από την Μητέρα Ισπανία. Πράξη που ωθεί προπαντός την αστική τάξη να ψάξει τις δικές της πλέον αυτόνομες ρίζες. Προς τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα (ΧΙΧ), διατυπώνονταν σε αστική εφημερίδα το σκεπτικό ότι «το παρελθόν της Κούβας μπορεί να πραγματωθεί μόνο εάν, πρώτον, καταφέρει να βασιστεί στα ελληνικά και λατινικά αξιώματα που εγκαθιδρύουν δεσμό με το αρχαίο και το κλασικό και δίνουν στο ρήτορα κύρος […] Και κατά δεύτερον, αναδεικνύουν την αριστοκρατική καταγωγή των όσων καλούνται να κυβερνήσουν. […] υπάρχει η ανάγκη για τη δημιουργία ενός παμπάλαιου και φανταστικού παρελθόντος, το οποίο καθιστά το νησί σε κάτι μοναδικό και ταυτόχρονα το μετατοπίζει προσωρινά στον παγκόσμιο χώρο όπου ενορχηστρώνεται.» Εκείνο το πνεύμα της κυρίαρχης τάξης καθιερώθηκε και ως μέσο και ύφος της υλικής της ζωής, που υποκατέστησε τα αποικιακά παλάτια -σύμβολα της Ισπανίας των Αντιλλών- με νεοκλασικά αρχοντικά και παλατάκια περιτριγυρισμένα με κήπους, σιντριβάνια και αντίγραφα ελληνορωμαϊκών γλυπτών, ενώ πίνακες και διάφορα άλλα αντικείμενα κλασικού ύφους, αυθεντικά και μη, κοσμούσαν τους εσωτερικούς χώρους.

Αν και τέτοια έντονη ματιά προς το παρελθόν επρόκειτο να πάρει τέλος, το ελληνικό γλωσσικό στοιχείο επιβιώνει σε όλες τις εποχές. Το 19ο αι., το μουσικό περιοδικό ονομάζεται Apolo Habanero, το σύνολο των ποιητών Ο Κουβανέζικος Παρνασσός, σήμερα οι ποιητές καλούνται να διαγωνιστούν για το βραβείο Prometeo (Προμηθέας). Συχνά συναντάμε ανάμεσα στους κουβανούς ιστορικά και μυθολογικά ελληνικά ονόματα. Επιχειρήσεις, συνεταιρισμοί, οργανώσεις και καταστήματα αρέσκονται να βαφτίζονται με μυθολογικές αναφορές, τις οποίες συναντάμε και σαν τοπωνυμίες κ.α. Η καθημερινή ομιλία του Κουβανού μας εκπλήσσει με τις εκφράσεις που αντλούν από τον ελληνικό πνευματικό πλούτο: σωκρατική αναζήτηση της αλήθειας, βυζαντινή συζήτηση, ελληνικές καλένδες, αριστοτελική δημοκρατία, μαραθώνια συζήτηση κλπ. Άρα στην ελληνική γλωσσική πηγή ανατρέχει ο ισπανόφωνος Κουβανός για το γνωστικό της πλούτο, ως προστιθέμενη αξία για να εκφράσει μια ιδέα, έννοια, κλπ, για μιμητικούς λόγους κ.α.

Διδασκαλία και ελληνική φιλοσοφία. Η μετακολομβιανική ισπανική εκπαίδευση είναι πιο συντηρητική από την υπόλοιπη Ευρώπη, είναι σχολαστική, είναι ελλήνο-λατινική, και ως τέτοια εγκαθιδρύθηκε και στην Κούβα. Αργότερα υιοθετεί τον παγκόσμιο νεοκλασικό αναβρασμό με μεγάλη ευχαρίστηση, ως σύμβολο ρήξης με το αποικιακό καθεστώς

Με την πληθώρα ρευμάτων που ανέμιζαν τον 19ο αι., στις στιγμές του απόγειου του θετικισμού και του επιστημονισμού, κατανοήθηκε η ανάγκη εφοδιασμού του δασκάλου με μία φιλοσοφία της διδασκαλίας, όπου ο βαρύνων ουμανιστικός παράγοντας προσκόλλησε στον ιστό της κουβανικής διανόησης τον ελληνικό πολιτισμό, ως μέσο που εξυψώνει, εμπλουτίζει και εξοπλίζει το πνεύμα των νέων Κουβανών με τις μεγαλύτερες ηθικές, ηθολογικές και αισθητικές αξίες.

Τα ελληνικά διδάσκονταν σε γενικές γραμμές σχεδόν αδιάκοπα, μελετιούνταν τα πιο διαδεδομένα φιλοσοφικά, ποιητικά και λογοτεχνικά έργα, μεταφράζονταν κείμενα, αναζητούνταν και δημιουργούνταν νέοι μέθοδοι εκμάθησης της αρχαίας αλλά και της νέας γλώσσας, της γραμματικής κ.α. Άνθησαν φοιτητικές θεατρικές παραστάσεις των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών, οι οποίες αποτέλεσαν μετέπειτα έμπνευση διακεκριμένων συγγραφών δραματικών έργων, που τις χρησιμοποίησαν ως καθοδηγητικό νήμα για να αντικατοπτρίσουν τη σύγχρονη κουβανική πραγματικότητα.

Η ελληνική φιλοσοφία γίνεται γνωστή, χρησιμοποιείται, ενσωματώνεται, εμποτίζει την κουβανέζικη και αναδημιουργείται με καταπληκτικό τρόπο, ξεπερνά τον ακαδημαϊκό χώρο για να εξυπηρετήσει την πατρίδα και τα ιδανικά μίας πιο ανθρώπινης κοινωνίας, ταυτόχρονα καλείται να συνεισφέρει και στην επίλυση οξύτατων κοινωνικών προβλημάτων, όπως ήταν π.χ η απόφαση της εφαρμογής η μη της σκλαβιάς με όλο το ιδεολογικό περιτύλιγμα που αυτό σήμαινε, όπου και πάλι ανακατεύουν τον Αριστοτέλη.

Αρχιτεκτονική και πολεοδομία Εντυπωσιάζει σε πιο βαθμό ο σημερινός Κουβανός κινείται κάτω από ελληνικούς η έλληνο-ρωμαϊκούς κίονες και στρέφει το βλέμμα του προς άλλους που εντοιχισμένοι, μετατρέπονται σε καθαρή διακόσμηση. Βλέμμα που ξεκουράζεται πάνω σε κιονόκρανα, ζωφόρους, αετώματα, μετόπες, σπείρες, ελικοειδείς κ.α. πέτρινες διακοσμήσεις ή αγάλματα με μυθολογικά θέματα. Εκκλησίες αναδεικνύουν τη νεο-κλασική τους πρόσοψη, στα σχολεία τα παιδιά παίζουν στην ασφάλεια και υπό την σκιά κιόνων που θυμίζουν αρχαία, οι ενήλικοι κάνουν της δουλειές τους κάτω από αυτά ή βαδίζουν προς το σπίτι αναζητώντας την προστασία τους από τον καυτό ήλιο ή τις καταρρακτώδες βροχές.

Τα κλασικά στοιχεία πλημμυρίζουν κυριολεκτικά την Κούβα, αναπαράγονται ακόμα και σήμερα, φτάνουν μέχρι αφάνταστες μακρινές γωνιές και αφομοιώνονται απ΄ όλα τα κοινωνικά στρώματα, σε μια θαυματουργή συμβίωση με λαϊκές τεχνικές, όπου, για παράδειγμα, ξύλινες παραδοσιακές στέγες στηρίζονται από δωρικές, ιονικές και κορινθιακές κολόνες. Βέβαια, τίποτε δεν είναι τυχαίο και τις αιτίες της πορείας τούτης αναπτύσσουμε στις σελίδες μας.

Η άρχουσα τάξη, αρεσκόμενη να καθρεφτίζεται στο έλληνο-ρωμαϊκό παρελθόν, επέβαλε αυτό το πνεύμα σαν τρόπο υλικής της ζωής, έχτισε τις πόλεις με το ορθογώνιο Ιπποδάμειο σχέδιο στις οποίες επιβιώνουν ελληνιστικές, ρωμαϊκές, νεοκλασικές, εκλεκτικές προσόψεις, λεωφόροι με σιντριβάνια και μνημειακά σύνολα με αγάλματα που παριστάνουν μυθολογικούς θεούς ή ενσωματώνουν στη βάση τους μικρούς δωρικούς ναούς. Οι πιο φτωχές τάξεις, εργάτες και αγρότες, αναπαρήγαγαν αυτό το μοντέλο σε ταπεινότερη βέβαια κλίμακα, μίμηση που στόχευε να επιδείξει πολλές φορές μια ανύπαρκτη κοινωνική θέση, ή επίσης ήταν αποτέλεσμα της αισθητικής τους προσκόλλησης προς αυτό. Στον πολλαπλασιασμό τέτοιων αρχιτεκτονικών στοιχείων βοήθησε η βιομηχανική παραγωγή, σε μπετό ή γύψο, αργότερα ακόμη και σε χυτό, η λεγόμενη κονσερβο- αρχιτεκτονική, με τα σχέδια να επιλέγονται από κατάλογο.

Να δώσουμε μόνο ένα παράδειγμα, από τα τόσα πολλά και λαμπρά: El Templete, ο Μικρός Ναός, σε καθαρό κλασικό δωρικό ρυθμό, συμβολίζει την ίδρυση της Αβάνας, που γιορτάζει εδώ κάθε γενέθλιά της. Η μικρότερη αλλά και σημαντικότερη αυτή οικοδομή του 19-ου αι., που ανεγέρθηκε το 1828 στο ίδιο μέρος όπου έγινε η πρώτη θεία λειτουργία το 1519, όταν κηρύχτηκε η ίδρυση της Αβάνας. κοσμεί την επιβλητική Πλατεία των Αρμάτων της Παλιάς Αβάνας.

Εικαστικά. Τα αποικιακά αρχοντικά της Κούβας ή άλλων Λατινοαμερικανών χωρών κοσμούνται με τοιχογραφίες με σάτυρους, Απόλλωνες κ.α. Οι Ακαδημίες Καλών Τεχνών είναι προσκολλημένες στα νεοκλασικά ευρωπαϊκά ρεύματα. Με τον μεταμοντερνισμό, το κλασικό μοντέλο, μύθοι και θεοί, φορτωμένοι με συμβολισμούς και χρησιμοποιημένοι με καινούργιες έννοιες, φιλοδοξούν να αποκωδικοποιήσουν το παρόν. Η γλυπτική μένει κάπως πιο προσκολλημένη στο κλασικό της ύφος. Πολλά στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού βρίσκουμε σε εντυπωσιακά πλούσιες, σπάνιες συλλογές, φυλαγμένες με ζήλο και αγάπη στα κουβανέζικα μουσεία: αγγειοπλαστική, αγάλματα, βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικονογραφίες, νομίσματα κ.α.

Ο χορός. Στα 80 χρόνια της λαμπρής του πορείας, το Εθνικό Μπαλέτο της Κούβας παίζει, πολλές φορές επανειλημμένα, γύρο στα 30 έργα εμπνευσμένα στην ελληνική μυθολογία. Άλλες παραστάσεις υπήρξαν υβριδικά έργα που σμίγουν ελληνικά με αφροκουβανικά στοιχεία, δημιουργώντας μπαλέτα αναμφισβήτητης και διεθνώς αναγνωρισμένης ποιότητας.

Λογοτεχνία. Από το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, ο ισπανός καθηγητής Eduardo Becerra αναλύει την πορεία της λατινοαμερικανικής σκέψης ιδίως μετά το (18)98, όταν η Ισπανία χάνει την Κούβα, η τελευταία της αμερικανική αποικία. Η πιο ορθόδοξη ουμανιστική τάση ωθεί τη διανόηση, όπως συμβαίνει με τους José Enrique Rodó της Ουρουγουάης, Ruben Darío Sarmiento της Νικαράγουας, δομινικανό Henríquez Ureña, μεξικανό Αλφόνσο Reyes, να στρέψουν το βλέμμα προς την Ελλάδα, την «πνευματική μεσογειακή γιαγιά» των ισπανοαμερικανών, «μοντέρνα πηγή δύναμης, διότι ταΐζει το πνεύμα μας με την παρθένα ρώμη της πρωτόγονης ουσίας και το ζωντανεύει στο φλεγόμενο φως της διανοητικής ανησυχίας.» Με το μεσογειακό αυτό κοινό στοιχείο, με την προσεχή και ποθητή αναγέννηση, η Αμερική ένα καιρό ελληνική, λατινική και ισπανική, θα μεταλλαχτεί τώρα σε «πατρίδα της παγκόσμιας δικαιοσύνης», και σε «πνευματική εφεδρεία της ανθρωπότητας». Και όταν η σκιά του ΙΙ-ου Παγκόσμιου Πολέμου εξαπλώνεται, η Αμερική θα κηρυχτεί ως το «τελευταίο ανθρώπινο οχυρό»: παρόμοια συνθήματα θα εμφανίζονται όλο και συχνότερα στα κείμενα των Reyes και Henríquez Ureña. Αργότερα κουβανοί και άλλοι διανοούμενοι θα ενσωματώσουν αφρικανικά και προκολομβιανά αμερικανικά στοιχεία.

Η πρώτη ποίηση, εμποτισμένη από την ευρωπαϊκή αναγέννηση, έχει μία μυθολογική προοπτική ακόμη και στην περίγυρα φύση, σαν μία αντικατάσταση της Μεσογείου στις Αντίλλες. Αργότερα, στις αρχές του 19-ου αι, με τους απελευθερωτικούς ανέμους προβάλλει και πάλι η Ελλάδα, αυτή τη φορά του 1821. Σε τέτοιες εποχές οι ποιητές είναι ταυτόχρονα και επαναστάτες, και οι κουβανοί καλούν για εξέγερση κατά της Ισπανίας. Η έκδοση τον Αύγουστο του 1823 του ποιήματος του μέγα ρομαντικού José María Heredia, Στην εξέγερση της Ελλάδας το 1820, έριξε λάδι στη φωτιά εναντίον των αυτονομιστών, και μια βδομάδα αργότερα ο Ισπανός Γενικός Κυβερνήτης δίνει ένταλμα να συλληφθούν οι ηγέτες του Απελευθερωτικού κινήματος. Πολλοί αιχμαλωτίσθηκαν, ενώ ο εικοσάχρονος ποιητής καταφέρνει να διαφύγει στη Βοστόνη και μετά στη Νέα Υόρκη, όπου γνωρίζει και τον Lord Byron.

Στους παθιασμένους στίχους του, αποκαλύπτει ένα μέλλον ελευθερίας για την πατρίδα του, με παράδειγμα τον ελληνικό λαό:

Στρέφω προς στον Ουρανό τους τελευταίους μου όρκους         Dirijo al Cielo mis postreros votos

Για την ψυχή Ελευθεριά: κοιτάζω την πατρίδα μου,           Por la alma Libertad: miro a m patria,

Τη χαμογελαστή Κούβα, που υψώνει προς τη θάλασσα          A la risueña Cuba, que la frente   

 το μέτωπο με φοίνικες στεφανωμένο.               Eleva al mar de palmas coronada,

Στης Αμερικής τις θάλασσες απλώνει               Por los mares de América tendiendo 

Τη δόξα και ισχύ της: βλέπω την Ελλάδα                 Su gloria y su poder: miro a la Grecia

Να ρίχνει τους τυράννους θυμωμένη,               Lanzar a sus tiranos indignada,

Για την ψυχή ελευθερία  ναός να γίνει,                   Y a la alma libertad servir de templo, 

Και την Υφήλιο ακούω πως χαρούμενη χειροκροτεί         Y al Orbe escucho que gozoso aplaude

 Τέτοια νίκη και τέτοιο ένδοξο ναό.         Victoria tal y tan glorioso templo. 

Το ποίημα δημοσιεύτηκε στο Μεξικό το 1825 και στη Νέα Υόρκη το 1829. Το θέμα συνεχίζει να τον απασχολεί. Το δεύτερο ποίημά του, Στους Έλληνες το 1821, απευθύνεται στους παθητικούς ευρωπαίους βασιλιάδες, που δεν μοιάζουν να συγκινούνται ιδιαίτερα με τον απελευθερωτικό αγώνα των ελλήνων έναντι του ισχυρού εχθρού.

Αργότερα άλλος ποιητής, ο Juan Clemente Zenea (1832-1871), άφησε το απαισιόδοξο στίγμα του έργου του, όπου και δηλώνει ότι Οι καιροί μου είναι της αρχαίας Ρώμης, Και τ’ αδέρφια μου με την Ελλάδα έχουν πεθάνει ! Ο Francisco Sellén (1836 -1907) από τον Byron μετάφρασε τον Γκιαούρ σε εκρηκτικούς σκοτεινούς στίχους. Το πάθος του για τους έλληνες γέννησε, σοβαρό σαν άγαλμα, Το Θάνατο του Δημοσθένη. Ο Roberto Fernández Retamar, σήμερα πρόεδρος της Casa de las Américas, γράφει πέντε πανέμορφα ποιήματα για την Ελλάδα, συγκινητικής ευαισθησίας, λυρισμού και αγάπης: Στη θάλασσα Ιθάκη, Επίδαυρος, Η ικεσία του τυφλού, Τον ρώτησαν για τους Πέρσες, Ο Βελλεροφόντης.

Ο μύθος της Πηνελόπης μας προσφέρει υπό καινούργιες οπτικές το αιώνιο θέμα της κουβανικής μετανάστευσης, ενώ μεγάλη είναι και η ομοιότητα της μοίρας του Οδυσσέα με αυτή των κουβανών: και ο μεν και οι δε έχουν για πατρίδα ένα νησί, η συζήτηση στρέφεται γύρω από την πράξη του ταξιδιού αυτού καθ’ αυτού, ή της φυγής από το νησί. Ήρωας και θέματα επαναφέρονται συχνά, μεταφορικά ή αλληγορικά.

Ιδιαίτερη αγάπη τρέφουν για τον Κωνσταντίνο Καβάφη: τον υμνούν, τον μεταφέρουν στην Καραϊβική, τον χρησιμοποιούν για να εκφράσουν τον προβληματισμό και το υπαρξιακό άγχος τους.

Γιος της Ελλάδας ονομάζει ο ποιητής Gabriel Pérez τους στίχους όπου συνθέτει πληθώρα στοιχείων που συμβάλλουν στην αποκωδικοποίηση του αινίγματος της αιγαίο-κουβανικής συγχώνευσης, υλικής και πνευματικής:, όπου στις ταβέρνες της Αβάνας τα χείλη επιμένουν να διαβάσουν των Πλάτωνα και να απαγγέλουν τον Πίνδαρο, και όπου ο ποιητής επιθυμεί να αποδείξει ότι στα οστά του κατοικεί η αρχοντιά του αχαιού. Αμέτρητοι είναι οι ποιητές που επηρεάστηκαν από το ελληνικό στοιχείο.

Στο χώρο του θεάτρου, έχουμε ποικίλες κουβανο-ελληνικές Μήδειες και Ηλέκτρες, που βιώνουν την ελληνική τους τραγωδία σε κουβανέζικες γειτονιές και με ντόπιο αφροκουβανικό ύφος. Δεν λείπουν ούτε ο Αχιλλέας, ούτε η κουβανική έκδοση των Επτά εναντίον της Θήβας, ούτε η Ιφιγένεια και πολλοί άλλοι, ούτε, βέβαια, το ανέβασμα στη σκηνή ελληνικών τραγωδιών των κλασικών μας ή άλλων ξένων δραματουργών που εμπνεύστηκαν από αυτές. Στο δοκίμιο και στον πεζό λόγο βρίσκουμε επίσης άφθονα παρόμοια παραδείγματα, σε έργα διακεκριμένων των ισπανολατινικών γραμμάτων.

* Η Ειρήνη Νεδέλκου είναι αρχιτέκτων, διαμένει και εργάζεται στην Κούβα εδώ και πολλά χρόνια. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει τον Ιούλιο Από την NEW STAR